บทนำ
ความกตัญญู คือ การรู้สึกสำนึกในคุณ ด้วยแสดงความเคารพ นับถือ เชื่อฟัง
และช่วยเหลือในกิจการงานต่าง ๆ การกระทำเช่นนี้ ย่อมนำมาซึ่งความสุข
ความเจริญ และเป็นสิริมงคลแก่ชีวิตและหน้าที่การงาน
ความกตัญญูเป็นเครื่องหมายของคนดี
การที่เยาวชนไทยได้รับการปลูกฝังคุณลักษณะที่ดีในเรื่องของความกตัญญูต่อผู้
มีพระคุณถือเป็นเรื่องที่ดี เป็นการสร้างภูมิ คุ้มกันให้สังคม
การเลี้ยงดูของครอบครัวเป็นสิ่งสำคัญที่จะช่วยอบรมและส่งเสริมพฤติกรรมของ
เยาวชนให้มีคุณลักษณะของการเป็นคนมีความกตัญญู ความตระหนักรู้ในคุณของบุคคล
สัตว์ และสิ่งแวดล้อมที่มีผลต่อตนเองทั้งโดยตรงและโดยอ้อม
พฤติกรรมความกตัญญูมีลักษณะอย่างไร?
ปัจจุบันมีกระแสความเจริญทางเทคโนโลยีอย่างไร้ขีดจำกัด
สิ่งยั่วยุให้เกิดการเบี่ยงเบนของพฤติกรรมไม่พึงประสงค์ของเยาวชน
ตลอดจนการสร้างความเจริญทางวัตถุที่มากไปจนลืมคำนึงถึงความเจริญทางด้านจิต
ใจ ตลอดจนความต้องการทาง ด้านวัตถุเพื่อมาสนองความต้องการทางกาย
ทางใจในการดำรงชีวิตประจำวันของสมาชิกในสังคมนั้น ทำให้เกิดการแย่งชิงโอกาส
เพื่อการประกอบการเลี้ยงชีพ โดยลืมคำนึงเรื่องคุณธรรมและจริยธรรมในจิตใจ
ลืมคำนึงถึงวิถีชีวิตแบบดั้งเดิมของคนไทยที่มีความกตัญญู
รู้จักตอบแทนบุญคุณ ซึ่งความกตัญญูเป็นคุณธรรมที่สำคัญอย่างยิ่ง
ที่จะช่วยรักษาและพยุงสังคม ไทย ผู้ที่มีความกตัญญู คือ
มีจิตสำนึกในคุณท่านและคิดตอบแทน ส่วนผู้ที่ไม่มีความกตัญญูคือคนอกตัญญู
ไม่รู้คุณ ย่อมถูกประณามว่า เป็นคนไม่ดี ไม่น่าคบหา
ความกตัญญูเป็นคุณธรรมพื้นฐานของมนุษย์
ในสังคมมนุษย์ต้องเกี่ยวข้องสัมพันธ์กับผู้อื่นและสิ่งอื่น
ชีวิตด้านกายภาพดำรงอยู่ได้เพราะได้รับการอุปการะเลี้ยงดูจากบุคคลต่างๆ
มีพ่อแม่ ครูอาจารย์ ญาติพี่น้อง เป็นต้น
ความกตัญญูนี้เป็นคุณธรรมที่มนุษย์ควรปฏิบัติไม่เฉพาะต่อมนุษย์ด้วยกันเท่า
นั้น แต่รวมไปถึงต่อสัตว์และพืชด้วย
ผู้ที่มีความกตัญญูย่อมจะทำตนเองให้มีความสุขและทำผู้อื่นให้มีความสุขด้วย
ลักษณะของคนมีความกตัญญูตามหลักพระพุทธศาสนา มี 2 ลักษณะ ได้แก่
-
กตัญญูชั้นสามัญ คือ กตัญญูอย่างสามัญทั่วไป หมายถึง
รู้อุปการคุณที่บุคคลอื่นทำให้เรา ซึ่งเป็นเหตุให้เกิดกตเวที คือ
การตอบแทนคุณ
ซึ่งเด็กจะยอมรับว่าใครมีคุณก็ต่อเมื่อเขาทำอะไรให้กับตนเท่านั้น เช่น
ยอมรับว่าพ่อแม่มีพระคุณ เพราะได้เลี้ยงดูมา ยอมรับว่าครูมีพระคุณ
เพราะได้อบรมสั่งสอน ยอมรับว่าญาติพี่น้องมีบุญคุณ เพราะเคยให้ข้าวให้ขนม
- กตัญญูชั้นสัตบุรุษ เป็นความกตัญญูชั้นสูง หมายถึง
การรู้จักคุณธรรมความดีที่มีอยู่ในตัวบุคคลอื่น
ใครมีความดีก็รู้ว่าเขาเป็นคนดี ไม่ว่าจะทำอะไรให้เราหรือไม่ก็ตาม
ไม่ยึดเอาตัวเองเป็นเครื่องวัดความดีของคนอื่น
เป็นการตัดสินความดีด้วยความดี
และรู้จนกระทั่งว่าธรรมทั้งหลายมีคุณค่าอย่างไร
และพยายามถ่ายทอดคุณลักษณะที่ดีนั้นมาใส่ตัวเรา
เพื่อจะได้ทำความดีเป็นแบบอย่างที่ดีเหมือนเขา
ส่วนการแสดงออกต่อผู้มีพระคุณมีลักษณะ ดังนี้
-
ประกาศคุณท่าน คือ การประกาศว่าผู้มีพระคุณของเราดีอย่างไรบ้าง เช่น
ถ้าผู้มีพระคุณเป็นพ่อแม่ ทำโดยพูดถึงพ่อแม่ให้คนอื่นฟังได้ว่า
ท่านดีกับเราอย่างไร กิจกรรมที่นิยมทำกันมากคือ
การทำบัตรอวยพรวันพ่อและวันแม่ แต่วิธีที่ดีที่สุดคือ ประกาศที่ตัวเอง
เพราะเป็นลูกและได้รับการอบรมมาจากพ่อแม่ ฉะนั้น
ความประพฤติของเด็กจะเป็นตัวประกาศคุณพ่อแม่ไม่ว่าจะตั้งใจหรือไม่ก็ตาม
- ตอบแทนคุณท่าน คือ เมื่อรู้ว่าท่านมีคุณหรือมีอุปการะ
ต้องตอบแทน เช่น ถ้าผู้มีพระคุณเป็นพ่อแม่ ลูกสามารถตอบแทนได้โดย
เป็นเด็กดี ช่วยงานบ้านง่ายๆ ประพฤติตนเป็นลูกที่ดี
ความกตัญญูมีความสำคัญอย่างไร?
ความกตัญญูกตเวทีเป็นคุณธรรมที่สำคัญสำหรับมนุษยชาติ
เป็นคุณธรรมพื้นฐานของมนุษย์
ทำให้มีความสัมพันธ์กันในสังคมมนุษย์และเป็นบ่อเกิดแห่งความรับผิดชอบต่อ
ความเป็นมนุษย์ และเป็นคุณธรรมเบื้องตนของมนุษยธรรมทั้งหลาย
เพราะเป็นเครื่องทำลายความเห็นแก่ตัวซึ่งเป็นศัตรูสำคัญของความดี
เป็นเหตุให้เกิดความสุขุม รอบคอบ ความสำนึกในหน้าที่และความรับผิดชอบ
จำแนกความสำคัญของความกตัญญูกตเวทีได้ดังนี้
-
ความกตัญญูกตเวทีเป็นวัฒนธรรมที่ดีงาม
ขนบธรรมเนียมประเพณีและวัฒนธรรมไทยได้สอดแทรกความกตัญญูกตเวทีไว้เกือบทุก
เรื่อง เช่น การทำบุญอุทิศส่วนกุศลให้กับผู้ตาย การบวช วันขึ้นปีใหม่
วันสงกรานต์ วันลอยกระทง เป็นต้น
- ความกตัญญูกตเวที ทำให้สถาบันครอบครัวและสังคมมั่นคง
ซึ่งนับว่าเป็นหลักธรรมพื้นฐานที่ทำให้มนุษย์รู้จักการกระทำหน้าที่อันเหมาะ
สมของตนเอง โดยเริ่มจากความรับผิดชอบต่อตนเอง
ความรับผิดชอบต่อหน้าที่ในสถาบันครอบครัว
โดยบิดามารดาทำหน้าที่ในฐานะบุพการี
และบุตรธิดาปฏิบัติหน้าที่ต่อบิดามารดาในฐานะผู้มีความกตัญญูกตเวที
อันจะขยายผลในระดับสังคมที่กว้างออกไป
ความกตัญญูช่วยให้โลกอยู่รอดไม่มีปัญหา ปัญหาคนชราไม่มีคนเลี้ยง
ปัญหาสงคราม ปัญหาความโหดร้ายทารุณ ปัญหาการเมือง ปัญหาเศรษฐกิจ ฯลฯ
ก็จะหมดไป
- สภาวะสิ่งแวดล้อมทางธรรมชาติจะสมดุลไม่ถูกทำลาย
คนมีความกตัญญูย่อมระลึกถึงบุญคุณของป่าไม้ ทุ่งนา แม่น้ำ ลำธาร ถนนหนทาง
และสิ่งสาธารณประโยชน์อื่นๆ ฯลฯ ช่วยกันอนุรักษ์ บำรุง
รักษาให้สิ่งเหล่านั้นคงอยู่ร่วมกับมนุษย์อย่างสมดุลและกลมกลืน
- ความกตัญญูกตเวทีเป็นเครื่องหมายของคนดี
เด็กจะได้ประโยชน์อะไรจากความกตัญญู?
ความกตัญญูทำให้สถาบันครอบครัวและสังคมมั่นคง
ซึ่งนับว่าเป็นหลักธรรมพื้นฐานที่ทำให้มนุษย์รู้จักการกระทำหน้าที่อันเหมาะ
สมของตนเอง โดยเริ่มจากมีความรับผิดชอบต่อตนเอง
ความรับผิดชอบต่อหน้าที่ในสถาบันครอบครัว โดยพ่อแม่ทำหน้าที่เป็นบุพการี
และลูกปฏิบัติหน้าที่ต่อพ่อแม่ในฐานะผู้มีความกตัญญู
ซึ่งจะขยายผลในระดับสังคมที่กว้างออกไป ความกตัญญูช่วยให้โลกอยู่รอดปลอดภัย
ปัญหาสังคม เช่น ปัญหาคนชราไม่มีคนเลี้ยง ปัญหาสงคราม
ปัญหาความโหดร้ายทารุณ ปัญหาการเมือง ปัญหาเศรษฐกิจจะหมดไป
สภาวะสิ่งแวดล้อมทางธรรมชาติจะไม่ถูกทำลาย
เพราะคนมีความกตัญญูย่อมระลึกถึงบุญคุณของป่าไม้ ทุ่งนา แม่น้ำ ลำธาร
ถนนหนทาง และสิ่งสาธารณประโยชน์อื่นๆ ช่วยกันอนุรักษ์ บำรุง
รักษาให้สิ่งเหล่านั้นคงอยู่ร่วมกับมนุษย์อย่างสมดุล
การที่เด็กเป็นคนกตัญญูกตเวที ประโยชน์ที่จะเกิดขึ้นต่อตัวเด็กมีดังนี้
-
ได้รับคำสรรเสริญจากสังคมส่วนรวม
- กระทำการใดๆที่ดีก็จะสำเร็จเนื่องจากได้รับการช่วยเหลือจากสังคม
- ได้รับการยกย่องจากสังคม
- เป็นคนที่สังคมต้องการและยอมรับ
ประโยชน์ของความกตัญญู
และโทษของการไม่มีความกตัญญูทั้งต่อตนเองและต่อสังคม
บุคคลผู้มีความกตัญญูเป็นคนดีและรักษาความดีไว้ได้ เป็นผู้น่าคบค้าสมาคม
ได้รับการยกย่องสรรเสริญ ความกตัญญูยังทำให้คนในสังคมช่วยเหลือกัน
พึ่งพาอาศัยอยู่กันด้วยดี มีความร่มเย็นเป็นสุข
ส่วนโทษของการไม่มีความกตัญญู ย่อมทำให้ตนเองและสังคม มีแต่ความทุกข์
ความเดือดร้อน ความเสื่อม หาคนคบค้าสมาคมได้ยาก เมื่อเป็นเช่นนี้
ทั้งตนเองและสังคม ย่อมจะได้รับโทษของการไม่มีความกตัญญู
พ่อแม่ ผู้ปกครองจะช่วยส่งเสริมความกตัญญูให้ลูกได้อย่างไร?
แนวทางการจัดกิจกรรมของพ่อแม่ที่ช่วยส่งเสริมความกตัญญู
เป็นเรื่องที่ไม่ยากถ้าพ่อแม่ให้การเลี้ยงดูเอาใจใส่
และเป็นแบบอย่างที่ดีให้กับลูกในการสร้างพฤติกรรม ดังนี้
- กิจกรรมทางตรง คือ
การส่งเสริมให้ลูกได้ปฏิบัติและทำกิจกรรมที่เป็นการปลูกฝังให้เกิดความ
กตัญญู เช่น สอนให้ลูกช่วยยกน้ำดื่มมาให้พ่อแม่ เมื่อกลับมาจากทำงาน
การช่วยถือของเล็กๆน้อยๆ เมื่อต้องไปซื้อของ หรือการที่ลูกช่วยงานบ้านง่ายๆ
พ่อแม่ควรชื่นชม
และเน้นถึงความสำคัญของพฤติกรรมว่าลูกได้แสดงออกถึงความกตัญญูต่อพ่อแม่แล้ว
- กิจกรรมทางอ้อม คือ การเป็นแบบอย่างที่ดี
พ่อแม่ต้องแสดงพฤติกรรมความกตัญญูให้ลูกเห็น เช่น
การซื้อของหรือการทำอาหารให้คุณปู่ คุณย่า คุณตา คุณยาย
หรือญาติผู้ใหญ่ที่มีพระคุณ ให้ลูกได้มีส่วนร่วมในการมอบสิ่งของ
หรืออธิบายสาเหตุที่ต้องแสดงความกตัญญูต่อท่านเหล่านั้นว่า
ท่านมีบุญคุณอย่างไรต่อเรา ถ้าไม่ท่านเหล่านั้น เราจะเป็นอย่างไร
และให้ลูกวิเคราะห์ผลของการทำกิจกรรมนั้น ไม่ว่าจะเป็นทางกาย
หรือความรู้สึกอิ่มเอมทางจิตใจ เมื่อได้แสดงความกตัญญูต่อผู้ อื่น
เกร็ดความรู้เพื่อครู
ครูควรจัดกิจกรรมให้เด็กได้มีโอกาสแสดงความกตัญญูในวันพ่อ วันแม่
วันไหว้ครู
ให้เด็กได้พูดถึงบุคคลในครอบครัวในสาระเรื่องราวเกี่ยวกับบุคคลและสถานที่
แวดล้อมเด็ก ปลูกฝังคุณธรรมให้เป็นเครื่องกำกับตลอดชีวิต
ด้วยคุณธรรมความดีงามทั้งหลายจะเกิดกับเด็กได้ถาวรจึงควรที่จะปลูกฝังความ
กตัญญูลงในจิตใจของเด็กพร้อมกับการให้วิชาความรู้คู่กันไป